Những kỷ vật lịch sử tại ngôi nhà Bác Hồ viết Tuyên ngôn Độc lập
	Những ký ức về Bác trong Lễ tuyên ngôn Độc lập
	Ngôi nhà bí mật nơi Bác Hồ nghỉ đầu tiên khi về Hà Nội năm 1945

Tạp chí Nghệ thuật Điện ảnh số 6/1990 có đăng một bài viết của nhà báo Trung Sơn với tựa đề “Ai là người ghi hình phim ngày Tết Độc lập 2/9/1945?”. Bài viết đó cho biết một chi tiết khá lý thú liên quan đến đoàn làm phim “Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh” của đạo diễn Phạm Kỳ Nam làm năm 1975.

Hồ Chủ tịch đọc Bản Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945. Ảnh: Tư liệu

Sau một thời gian quay ở Paris, trước khi đoàn trở về nước, đạo diễn Phạm Kỳ Nam bất ngờ được lễ tân khách sạn chuyển đến một hộp các tông được bọc kín. Khi trao chiếc hộp này, người gửi chỉ nhờ lễ tân khách sạn nhắn với đạo diễn Phạm Kỳ Nam rằng đây là quà tặng của một người bạn của Việt Nam rồi lẳng lặng đi mà không cho biết tên tuổi.

Đem lên phòng khách sạn mở ra, đạo diễn Phạm Kỳ Nam hết sức ngạc nhiên khi nhận ra món quà đó là những hộp phim 16 ly với những hình ảnh đen trắng ghi trọn vẹn ngày Lễ Tuyên bố Độc lập tại quảng trường Ba Đình 2/9/1945.

Những thước phim về buổi lễ đó với hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Bản Tuyên ngôn Độc lập trước đông đảo đồng bào trên quảng trường Ba Đình ngày ấy đã được ráp nối lại để thành một bộ phim tài liệu dài 30 phút có tên “Ngày Độc lập 2/9/1945”. Bộ phim đã trở nên rất đỗi thân thuộc đối với mỗi người Việt Nam mà ngày nay chúng ta vẫn thường được xem trên màn ảnh nhỏ mỗi dịp quốc khánh.

Khi về làm Tổng thư ký Hội Điện ảnh Việt Nam (1989-2000) kiêm Tổng biên tập Tạp chí Nghệ thuật Điện ảnh (cơ quan ngôn luận của Hội Điện ảnh), tiền thân của tờ Thế giới Điện ảnh hiện nay) tôi rất quan tâm đến nội dung được thông tin trong bài báo của nhà báo Trung Sơn. Tôi rất muốn tìm ra ai là người quay những thước phim trên.

Năm 1990, nhân dịp kỷ niệm 45 năm ngày Quốc khánh, tôi bàn với anh Trung Sơn và anh em trong tòa soạn tạp chí Nghệ thuật Điện ảnh phát động một cuộc điều tra để tìm hiểu ai là tác giả của những thước phim kia.Và chúng tôi đã quyết định đi gặp những người có thể tìm ra câu trả lời, trong có ông Nguyễn Hữu Đang - người được Bác Hồ giao trách nhiệm làm Trưởng ban tổ chức Lễ Tuyên bố Độc lập ngày 2/9/1945.

Qua sự giúp đỡ của nhà văn Phùng Quán, chúng tôi tiếp cận được với ông Đang với lời đề nghị giải đáp giùm câu hỏi: Ai là người quay phim có mặt hôm đó tại vườn hoa Ba Đình. Không lâu sau, nhà văn Phùng Quán đem đến tòa soạn một bài viết tay với tựa đề “Những điều còn bí ẩn quanh việc quay bộ phim Ngày Độc lập 2/9/1945”, ký tên Nguyễn Hữu Đang.

Qua bài viết này, chúng tôi được tiếp cận với hai nguồn giả thiết về “chủ nhân” bí ẩn của những thước phim kia.

Giả thiết thứ nhất, cuốn phim này được quay bởi ông Hương Ký (tên thật là Nguyễn Lan Hương) - chủ hiệu ảnh nổi tiếng nhất tại Hà Nội khi đó. Đây là một nhân vật có tiếng trong việc đam mê làm phim, chụp ảnh và làm những dịch vụ về quay phim tư liệu. Ông Nguyễn Hữu Đang đã gặp ông Hương Ký, yêu cầu ghi hình buổi lễ quan trọng này.

Tại vườn hoa Ba Đình hôm ấy, hai nhân viên chụp ảnh và quay phim của hiệu ảnh Hương Ký được ông Nguyễn Hữu Đang cấp giấy phép đi lại để tác nghiệp ở những khu vực cho phép. Nhưng cuối cùng ông Hương Ký thông báo không quay được vì sự cố máy móc.

Ông Nguyễn Hữu Đang viết về sự cố này với thái độ hết sức hoài nghi: “Độ một tuần lễ sau Ngày Độc lập không thấy Hương Ký cho biết kết quả quay phim, tôi đến hỏi thì được trả lời là không quay được vì máy trục trặc. Một sự thất bại dường như hoàn toàn do khách quan, không ai chịu trách nhiệm. Tôi bình tĩnh chấp nhận sự rủi ro. … Tất nhiên, cũng có những căn cứ để nhiều người tin vào giả thiết những thước phim này là do hiệu Hương Ký quay.

Cứ liệu rõ nhất về giả thiết này là dựa vào một tấm ảnh do ông David Marr, một nhà nghiên cứu sử học Úc gốc Mỹ, cung cấp và theo ông bức ảnh cũng do người Mỹ chụp (công bố trong cuốn sách“Why Vietnam?”, bản gốc tiếng Anh). Đây là một tấm ảnh với góc chụp từ dưới hướng lên lễ đài, chụp Chủ tịch Hồ Chí Minh đang đọc Tuyên ngôn Độc lập, đứng bên phải Cụ có một người cầm ô và đáng chú ý là từ phía bên trái có một người đang cầm máy quay phim hướng ống kính về phía Bác Hồ.

Góc quay này được xem là ứng với đoạn phim quay cảnh Người đọc Tuyên ngôn nhìn nghiêng mà chúng ta đã được xem. Tuy nhiên, giả thiết này lại vấp phải một câu hỏi: Vậy tại sao ông Hương Ký không giao lại cuốn phim ngay sau đó cho Ban tổ chức mà đem giấu nó đi? Không ai giải thích được lý do khiến cho giả thiết này vẫn mãi là một dấu chấm hỏi.

Giả thiết thứ hai, tôi thấy ông Nguyễn Hữu Đang nghiêng về suy đoán này nhiều hơn. Và qua những lần cất công tìm hiểu một số đầu mối khác, tôi nhận ra đây có thể là một hướng tìm hiểu có luận cứ rõ ràng hơn cả.Ông Nguyễn Hữu Đang lập luận cho giả thiết này như sau: “Khả năng này chỉ mới xuất hiện gần đây trong đầu tôi khi đọc trên một tờ báo, đoạn hồi ký của tướng Archimedes L.A. Patti nguyên trưởng phái đoàn Mỹ đến Hà Nội dưới danh nghĩa Đồng minh liền sau Tổng khởi nghĩa của ta thắng lợi. Ông tường thuật cuộc mít-tinh khổng lồ ngày 2/9/1945 tại quảng trường Ba Đình với những chi tiết hết sức đúng, có cả những chi tiết từ trước tới nay, sách báo ta chưa nhắc đến lần nào.Sự mô tả chính xác chứng tỏ ông và một số nhân viên của ông đã chứng kiến buổi lễ, đã đi lại trong khu vực mít-tinh để như ông kể - chụp ảnh và quay phim.

Thật bất ngờ đối với tôi, kẻ mang nặng trên vai trách nhiệm điều hành buổi lễ và kiểm soát cuộc mít-tinh mà không biết có những hoạt động của người ngoại quốc ngay trước mắt mình”.

Tìm hiểu sâu hơn về tướng Patti và phái bộ tiền trạm OSS (bí danh Con Nai - “The Deer”) của ông, tôi được biết đây là những nhân vật đã chứng kiến buổi lễ 2/9/1945 tại Hà Nội. Đơn vị đặc nhiệm này đã được lãnh tụ Hồ Chí Minh tiếp đón và hợp tác chặt chẽ trong thời gian ở Việt Bắc. Một đại đội Việt - Mỹ đã được thành lập, tham gia vây quân Nhật tại Thái Nguyên và về Hà Nội ngay sau khi giành chính quyền không bao lâu.

Đây là số người nước ngoài hiếm hoi không cần giấy phép của ông Nguyễn Hữu Đang mà vẫn có quyền đi khắp trong quảng trường Ba Đình ngày hôm đó. Trong bài viết của mình, ông Đang có cho biết một chi tiết: Những người Mỹ này có đeo bên cánh tay trái, chỗ gần bắp vai, một mảnh vải biểu trưng lá cờ Mỹ (ecusson) to bằng nửa bàn tay.

Chính miếng biểu trưng ấy là cái “giấy thông hành” giúp họ có thể đi lại tự do, và một trong những hoạt động của họ khi đó là quay phim, chụp ảnh mà không ai để ý đến.Với con mắt nghề nghiệp, tôi thấy những thước phim trên được quay bởi tay máy rất chuyên nghiệp.

Và điều đặc biệt là những thước phim này được ghi hình từ nhiều góc độ khác nhau chứng tỏ người quay phim đã di chuyển liên tục trong khi quay để quan sát rồi ghi lại chứ không phải chỉ cầm máy đứng yên một chỗ. Những toàn cảnh lia biển người trên quảng trường Ba Đình, hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh trên lễ đài, những chân dung nam nữ, những đặc tả bước chân người rầm rập đi trong hàng quân, những tà áo dài của các thiếu nữ Hà Nội bay phấp phới... rất xúc động và ấn tượng.

Tôi cứ nghĩ nếu người ghi lại những thước phim này là một người quay phim Việt Nam, hẳn người đó đã nhận giải thưởng Hồ Chí Minh và những phần thưởng cao quý khác từ lâu rồi. Dù chưa biết đích xác người đó là ai, người Việt, người Mỹ hay ai khác thì trên tiêu đề của bộ phim “Ngày lễ Độc lập 2/9/1945” cần ghi một dòng chữ: “Những hình ảnh trong phim này được ghi lại bởi một người quay phim ẩn danh”.

Đó là cách để thể hiện sự trân trọng và biết ơn của chúng ta. Để nếu người quay phim đó còn sống hoặc những người thân trong gia đình họ đọc được sẽ thấy rằng việc làm của mình hay người thân của mình đã được ghi nhận. Không có những thước phim đó, hẳn không thể có bộ phim “Ngày lễ Độc lập 2/9/1945”. Tôi băn khoăn mãi về điều này, bởi trên tiêu đề của bộ phim mà chúng ta được xem cho đến nay, chỉ thấy đề tên của đạo diễn và người dựng phim.

Đã mấy chục năm trôi qua, những ẩn số liên quan đến cuốn phim lịch sử kia vẫn là một cuộc hành trình cần khám phá, dù là bám vào những manh mối rất mong manh. Hy vọng điều bí ẩn trên đây sẽ sớm có câu trả lời và một cuộc điều tra công phu như ông Đang nói là trách nhiệm của hậu thế trước lịch sử.

Đạo diễn Đặng Nhật Minh