Ông đồ và thú xin chữ

1. Lê Tư Thành (1442-1497) là vua thứ tư nhà Hậu Lê, mà nhiều người quen với miếu hiệu Lê Thánh Tông. Ông là con trai thứ tư của Lê Thái Tông. Lê Thánh Tông không những là ông vua trị nước giỏi, mà còn là nhà văn hóa lớn - vừa viết văn, làm thơ (cả thơ nôm lẫn thơ chữ Hán) với khối lượng đồ sộ mà trên lĩnh vực nào cũng đạt một nghệ thuật điêu luyện, nội dung chứa đựng tính nhân bản cao.

Tương truyền cứ đến ngày giáp Tết, Lê Thánh Tông thường mặc giả thường dân, vi hành xem dân chúng chuẩn bị đón năm mới ra sao. Gặp một căn nhà không thấy câu đối tết, ông hỏi gia chủ làm nghề gì? Thưa: thợ nhuộm vải. Ông bảo lấy giấy, và viết giúp câu đối:

Thiên hạ thanh hoàng, gian ngã thủ. Triều trung chu tử, tổng ngô môn.

Nghĩa là các thứ xanh, vàng trong thiên hạ đều do tay ta (theo sự mê tín xưa: trời xanh là cảnh thái bình, trời vàng là cảnh loạn lạc - nên còn hiểu sự thái bình hay loạn ly trong thiên hạ đều do tay ta làm ra cả). Các thứ đỏ, tía trong triều đình cũng đều từ cửa nhà ta mà ra.

Còn có một lần khác, Lê Thánh Tông làm giúp câu đối tết cho một bà lão bán hàng trầu, nước, nhưng ông làm nôm:

Nếp giầu quen thói hình cơi, con cháu nương nhờ vì ấm. Việc nước ra tay chuyên bát, bắc nam đâu đấy lại hàng.

Đôi câu đối nói lên được hiện vật của một hàng nước giầu (cau), cơi (trầu), ấm, nước: bát, hàng (quán)... nhưng mang đậu khẩu khí đế vương - cứ như là đang trị quốc, bình thiên hạ vậy.

2. Một Tết nọ, Tú Kình (mà sau này nhiều người cho đó chính là chàng Tổng Cóc) cùng một số chàng trai đem quà biếu cụ Đồ xứ Nghệ Hồ Phi Diễn (theo nhiều tài liệu cho rằng đấy là thân phụ của Hồ Xuân Hương). Hồ Xuân Hương ứng khẩu ra vế đối:

Tối ba mươi khép cánh càn khôn kẻo nữa ma vương đưa quỷ tới;

Sau khi làm xong các nghi lễ chúc Tết xông nhà thầy sáng mồng một, Tú Kình đã đọc vế đối của mình:

Sáng mồng một mở then tạo hóa để cho thiếu nữ rước xuân vào.

Cụ đồ khen anh Kình có khiếu văn chương hàng đầu, xứng đáng là con cháu một nhà.

3. Chuyện kể, có một thầy đồ hài hước giữa đêm trừ tịch viết một câu đối xuân:

Phúc vô trùng chí; (Phúc không đến hai lần)

Họa bất đơn thành. (Họa không đi một mình)

Được hai vế đối này, thầy chừa một khoảng trống ai đọc cũng giật mình và cho là quái gở, còn cười thầm thầy đồ lắm chữ mà tự chuốc họa vào mình! Nhưng vừa sáng mùng một thầy khai bút viết thêm vào mỗi vế ba chữ nữa:

Phúc vô trùng chí kim chiêu chí; (Phúc không đến hai lần mà sáng nay lại đến) Họa bất đơn thành sa nhật hành. (Họa không đi một mình mà hôm qua đã qua rồi)

Thế là chỉ trong một đêm giao thừa, dưới ngọn bút hoạt kê tài tình và nghệ thuật chơi chữ đặc sắc, thầy đồ Nho đã biến hung hóa cát, đem dữ đổi lành ngay trong đầu năm mới thì còn gì may mắn hơn!

4. Đọc câu đối của cụ Thượng Trứ sau đây ta thấy, ở vế xuất tác giả sử dụng phép đếm liệt kê, vế đối lại cũng liệt kê như vậy:

Mồng một Tết, mồng hai Tết, mồng ba Tết, ờ Tết; Buổi sáng say, buổi trưa say, buổi chiều say, cho say.

Một câu đối khác của cụ Tam Nguyên Yên Đổ:

Tối ba mươi nghe pháo nổ đùng, ờ ờ Tết; Sáng mồng một, đụng nêu đánh cộc, à à xuân.

Có lẽ cái độc đáo nhất ở câu đối này là ở từ láy tượng thanh “đùng” của tiếng pháo và một từ tượng thanh khác “cộc” khi nhân vật trong câu đối đụng vào... cọc nêu! Liền theo đó là hai cặp khẩu ngữ “ờ, ờ” và “à à” được sử dụng một cách nhuần nhuyễn trong thể loại “cao quý”, “khó khăn” mà lẽ ra nó không thể nào có mặt trong văn chương được.

5. Đầu thế kỷ XX, Nguyễn Khuyến (1835-1909) đã sử dụng tài tình chữ viết của dân tộc, đưa cả ca dao, tục ngữ, thành ngữ vào câu đối. Trong 67 câu đối hiện còn của cụ thì có 47 câu đối Nôm. Đây là cảnh Tết của một nhà nghèo mà lòng vẫn phơi phới sắc xuân khi giao thừa sắp đến:

Chiều ba mươi, nợ hỏi tít mù, co cẳng đạp thằng bần ra cửa; Sáng mồng một, rượu say túy lúy, giơ tay bồng ông Phúc vào nhà.

Hiểu rõ vần xoay của tạo hóa, cụ ước ao:

Có là bao, ba vạn sáu ngàn ngày, được trăm cái Tết; Ước gì nhỉ, một năm mười hai tháng, cả bốn mùa xuân.