60783

Ông Đinh Thế Hưng (Trưởng phòng Tư pháp hình sự, Viện nhà nước và pháp luật - Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam):

Hiện nay, tư duy chạy theo thành tích điều tra, truy tố xét xử  vẫn tồn tại khá phổ biến. Do sức ép của chỉ tiêu, của thành tích nên các cơ quan  tiến hành tố tụng có tư duy “bắt nhầm hơn bỏ sót”. Do vậy, trước hết cần loại bỏ tư duy chạy theo thành tích để giảm áp lực cho cơ quan tiến hành tố tụng.

Thậm chí cần quan niệm thành tích không chỉ nằm ở phá bao nhiêu vụ án mà còn ở chỗ minh oan cho bao nhiêu người. Nguyên nhân tiếp đến nằm ở chính mô hình tố tụng. Mô hình tố tụng của Việt Nam hiện hành là mô hình tố tụng xét hỏi (kiểm soát tội phạm) có ưu điểm về khả năng khám phá tội phạm, nhưng nhược điểm là dễ gây oan sai. Chính vì vậy, để hạn chế oan sai cần sửa đổi mô hình tố tụng theo hướng tranh tụng.

Có nhiều cách để đi tìm chân lý, nhưng đi tìm chân lý của vụ án hình sự thông qua việc tranh tụng, cọ xát, tranh luận các ý kiến khác nhau của bên buộc tội và bên gỡ tội là một cách tố tụng nhiều quốc gia ưa thích. Bởi lẽ, không chỉ xác định được sự thật của vụ án mà nó còn bảo vệ được quyền con người.

Và nếu muốn chuyển sang mô hình tranh tụng hạn chế oan sai thì cần sửa đổi Luật TTHS. Ví dụ, cần quy định quyền im lặng của bị can bị cáo. Quyền im lặng xuất phát từ nguyên lý pháp luật có từ thời la mã: Trách nhiệm chứng minh thuộc về bên khẳng định chứ không phải bên phủ định.

Trong TTHS thì bên khẳng định có tội là cơ quan điều tra, viện kiểm sát. Vậy trách nhiệm chứng minh thuộc những cơ quan này. Đối với hoạt động của luật sư, cần cho họ tham gia vào ngay từ giai đoạn đầu của quá́ trình tố tụng.

Thậm chí, cho luật sư có quyền thu thập chứng cứ điều tra, tạo điều kiện thuận lợi để gặp gỡ bị can, bị cáo và đặc biệt cần bãi bỏ các thủ tục hạn chế quyền tham gia bào chữa của luật sư. Hiện nay, luật sư muốn tham gia bào chữa phải có giấy phép của cơ quan tiến hành tố tụng, mỗi giai đoạn tố tụng lại xin các loại giấy phép khác nhau. Như vậy rất rắc rối, gây khó khăn cho luật sư trong việc nhanh chóng tiếp cận bị can, bị cáo và tham gia bào chữa.

Luật sư Nguyễn Huy Thiệp (Đoàn luật sư TP Hà Nội):

Thực tiễn hành nghề trong lĩnh vực tranh tụng hình sự, tôi thấy vấn đề phán quyết oan sai rất nhức nhối, đi ngược lại bản chất tốt đẹp của xã hội mà điều này cần phải loại trừ bởi hậu quả của nó khôn lường. Ở đây là hai lĩnh vực khác nhau, oan là oan hoàn toàn, oan về mức độ, oan ở việc không đến mức xử lý hình sự vẫn bị xử lý. Còn sai là sai về áp dụng tội danh, về mức độ xử lý, về khung hình phạt, mức hình phạt đã áp dụng. Nguyên nhân là do hệ thống pháp luật chưa hoàn thiện, có nhiều bất cập và có những điều chưa cập nhật với thực tế của nền kinh tế thị trường.

Bên cạnh đó, trình độ năng lực của những người tham gia tố tụng chưa đáp ứng được. Hiện nay, gánh nặng trên vai những người tiến hành tố tụng quá nặng nề, họ chịu rất nhiều áp lực dư luận xã hội, từ thành tích cá nhân, tập thể cho tới sự chỉ đạo của các cơ quan cấp trên.

Đồng thời, số lượng án nhiều dẫn đến quá tải khiến không ít cán bộ chỉ lo hoàn thành nhiệm vụ dẫn tới tình trạng vô cảm trong xử lý. Một nguyên nhân nữa là do vai trò của luật sư chưa được đánh giá đúng dẫn đến các cơ quan tiến hành tố tụng không tôn trọng hoạt động của luật sư. Hoạt động của luật sư với vai trò phản biện trước quan điểm buộc tội, nếu phản biện tốt thì sự thật sẽ được phơi bày, tính khách quan được đảm bảo nhưng điều đó chưa được đánh giá đúng.

Để giảm án oan sai, cần hoàn thiện các quy định pháp luật cho thống nhất, phù hợp với những khái niệm, quan điểm của nền kinh tế thị trường. Hoạt động tố tụng phải minh bạch, rõ ràng,  xác định được tất cả các cơ chế điều tra truy tố xét xử và đặc biệt đảm bảo quyền của người bị buộc tội được bào chữa. Hãy tạo điều kiện, mở cửa để luật sư hoạt động từ đó có thêm quan điểm phản biện.

Phải cập nhật và có chương trình bồi dưỡng thường xuyên cho những người tiến hành tố tụng về những khái niệm, quan điểm, nhận thức về pháp luật để nâng cao trình độ chuyên môn. Đặc biệt, phải tôn trọng các nguyên tắc trong xử lý hình sự, trọng chứng hơn trọng cung, suy đoán vô tội, đánh giá xem xét vấn đề theo chiều hướng có lợi cho bị can, bị cáo đó chính là nguyên tắc loại trừ oan sai.

Điều cuối cùng là phải tôn trọng quyền tự quyết của HĐXX, tránh những tác động, những chỉ đạo, áp đặt… khiến HĐXX chịu áp lực và phán quyết không đảm bảo tính khách quan. Nếu muốn làm tốt những vấn đề nêu trên, cần tạo điều kiện và có cơ chế phù hợp để mở rộng quyền, nâng cao vị thế của luật sư, tăng cường khả năng cho luật sư tham gia tố tụng để góp phần đấu tranh làm rõ sự thật, bảo vệ công lý.  

Luật sư Phạm Ngọc Minh (Công ty TNHH Luật Everets):

Nguyên nhân án oan sai trước hết là do năng lực, trình độ của những cơ quan, cá nhân tham gia tiến hành tố tụng. Việc giám sát của những cơ quan đại diện cho nhân dân như Quốc hội, HĐND, các cơ quan trong MTTQ đôi khi còn hình thức. Luật quy định nhiều quyền nhưng trên thực tế áp dụng không hiệu quả.

HĐND các cấp khi nhận đơn thư của người dân chỉ chuyển tới các cơ quan có thẩm quyền còn việc giám sát tiếp theo chưa làm tốt. Trong Luật TTHS cũng có nhiều kiến nghị như quyền của bị can, bị cáo phạm tội. Ví dụ quyền im lặng của bị can, luật thì quy định bị can có quyền được cho lời khai tức là bị can có quyền im lặng.

Tuy nhiên, điều đó không quy định rõ dẫn tới tình trạng ép cung và bị can buộc phải khai trong tình trạng không có công cụ bảo vệ, một mình đối mặt với các cơ quan đầy đủ quyền lực, thậm chí dùng nhiều biện pháp trái luật như ép cung, mớm cung, dùng nhục hình để bị can cho những lời khai trái với những tình tiết khách quan của vụ án.

Để giảm án oan sai, theo tôi, cần sửa đổi toàn diện về các quy định của pháp luật về quyền của bị can. Quyền của bị can, bị cáo phải dựa trên thực tế chứ không phải để cho có. Bên cạnh đó, sự giám sát của các cơ quan có liên quan phải thể hiện tính dân chủ, không mang tính hình thức.

Giám sát mà không có công cụ trong tay thì các cơ quan tiến hành tố tụng báo cáo thế nào chỉ nghe thế, không đủ thông tin để phân tích những báo cáo đó là đúng hay sai. Và một điều rất cần thiết là phải nâng cao vai trò, vị trí của luật sư trong việc tham gia tố tụng.

Võ Hoàng